18. yılında “özgürlüklerin çıtasını yükseltmek”ten halen dem vuran iktidar, 2023’e kadar reform öngören İnsan Hakları Stratejik Belgesi’nin ruhuna zıt bir biçimde, eleştirel medyayı susturmakla meşgul.
2020 yılında yayımlanan dört ayrı BİA Medya Gözlem Raporu, bu yıl 23 gazetecinin (Ayşegül Doğan, Can Dündar, Deniz Yücel, Sultan Çoban, Barış Pehlivan, Barış Terkoğlu, Murat Ağırel, Yılmaz Özdil, Aydın Keser, Ferhat Çelik, Hülya Kılınç, Kazım Güleçyüz vb) Türk Ceza Kanunu’nun (TCK) “hakaret”, “örgüt üyeliği”, “örgüte üye olmadan yardım” veya “casusluk” gibi maddeleri temelinde, Terörle Mücadele Kanunu’nun (TMK) “terör örgütü propagandası” düzenlemesi, MİT Kanunu ve Askeri Ceza Kanunu uyarınca toplam 103 yıl 3 gün hapis cezasına mahkum edildiğine işaret ediyor.
Basın İlan Kurumu, 2020 yılında beş eleştirel gazeteye toplam 276 gün ilan kesme cezası verirken RTÜK yıl boyunca aralarında Fox TV, Tele 1, Halk TV gibi eleştirel kanalların da olduğu medyaya toplamı 19 milyon 063 bin 835 TL’lik ceza savurdu. Turkuaz basın kartlarını bekleyen yüzlerce medya temsilcisi, Cumhurbaşkanlık İletişim Başkanlığı’nca bekletiliyor.
180 ülkeli RSF Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi’nde 154. sırada gösterilen ve gazeteciler için tutuklanma sirkülasyonu en yüksek ülkelerden olan Türkiye, 2020 yılında da sürgüne giden gazetecilerin mallarına el konulduğu, Askeri Ceza Kanunu’ndan ceza verildiği ve adli kontrol ile susturma girişimlerin yoğun olduğu bir ülke olarak hak savunucularının yoğun eleştirileriyle karşılaştı.
2020 yılında en az 48 gazeteci gözaltına alındı; altısı da ifade vermeye zorlandı. 17 medya temsilcisinin gözaltına alınmasında Pazarkule’de Türkiye’nin Avrupa’ya geçmeleri için serbest bıraktığı sığınmacıları görüntülemeleri gerekçe gösterilirken? , 12 medya çalışanı Covid-19 salgınına dair ilk vakaları gündeme getirirken gözaltı yaşadı.
Son beş yılda toplam 430 haberci görevlerini yaparken gözaltına alındı. Darbe girişiminin yaşandığı 2016’da 201, 2017’de 85, 2018’de 47, 2019’da 49 gazeteci gözaltıyla yüz yüze kalmıştı.
2020 yılında en az 18 gazeteci saldırıya uğradı, yedisi tehdit edildi. Barış Pehlivan cezaevi girişinde, Ulvi Tanrıverdi sokakta darp edilirken, İçişleri Bakanı Süleyman Soylu, yazılarına öfkelendiği gazetecilerin “korumasız” bıraktı. Yıl içinde yaşanan saldırılardan 14’ü yerel habercileri, ikisi de yerel medya kuruluşlarını hedef aldı.
Son beş yılda en az 139 haberci görev başında saldırıya uğradı, dokuz medya kuruluşunda da saldırı yaşandı. Bilançonun ağırlaşmasında 2016 yılında habercilerin çatışma ve eylemleri izlerken hedef olmaları, 2019 yılında da 31 Mart yerel seçimler sonrası “Cumhur İttifakı”nı eleştiren yerel habercilerin sokak ortasında saldırıya uğramaları etkili oldu.
2016’da 56 gazeteci ve altı medya kuruluşu; 2017’de 20 gazeteci ve iki medya kuruluşu, 2018’de 19 gazeteci ve bir medya kuruluşu; 2019 yılında da 26 gazeteci şiddetin hedefi oldu. 2016 ve 2017 yıllarında iki Suriyeli gazeteci de kendi ülkelerinin muhalifleri tarafından Türkiye’de öldürülmüştü.
Recep Tayyip Erdoğan’ın Cumhurbaşkanı seçildiği Ağustos 2014’ten 1 Ocak 2021’e kadar en az 63 gazeteci (Ali Ergin Demirhan, Onur Emre Yağan ve Faruk Arhan ile birlikte), “Cumhurbaşkanı’na hakaret” başlıklı Ceza Kanunu’nun (TCK) 299. maddesi temelinde hapis, ertelemeli hapis ve para cezasına mahkum edildi.
Avrupa Konseyi’nin uzman kurumu Venedik Komisyonu “kaldırın” dediyse de Anayasa Mahkemesi’nin yürürlükte kalmasında bir sakınca görmediği TCK’nın 299. maddesi, mahkemeler eliyle otoriterliğin simgelerinden biri haline geldi.
Basın İlan Kurumu (BİK) 2020 yılında eleştirel yayınlarından dolayı Sözcü, Evrensel, BirGün, Cumhuriyet ve Korkusuz gazetelerine toplam 276 gün ilan kesme cezası verdi. Evrensel, 114 gün ile en uzun süreyle resmi ilandan edilen gazete oldu.
Vergi müfettişleri, Google reklam ödemelerine karşılık faturanın bir ay gecikmeyle kesilmesi ve Nihat Genç’in mahkum olduğu tazminatın kendisine ödenmesi gibi gerekçelerle Odatv sitesine toplam 371 bin TL ceza kesti. 2019’da da Cumhuriyet ve Evrensel’e toplam 68 gün ilan kesme cezası verilmişti.
2020’de internet ortamında yolsuzluk, kayırmacılık, usulsüzlük, uyuşturucu ticareti, cinsel istismar, kadrolaşma gibi konularda çıkan en az 1358 haber bağlantısı Sulh Ceza Hakimliği kararıyla erişime engellendi.
Bir yayın yasağının yaşandığı yıl, 24 haber sitesiyle ilgili de erişim engeli getirildi. 150 kadar uluslararası medya temsilcisinin basın kartının yenilenmediği bu dönemde en az 27 eleştirel gazetecinin de basın kartı iptal edildi.
Gazeteci hakları açısından son altı ayı sessiz geçirenAnayasa Mahkemesi (AYM), yıl boyunca geri kalan süre içerisinde beş gazeteci ve iki yayın kuruluşunun “ifade özgürlüğü” başvurusunda toplam 66 bin 905 TL tazminata hükmetti. AYM, son beş yılda 32 gazeteci ve beş medya kuruluşunun başvurusunda devleti 303 bin 487 TL tazminat ödemeye mahkum etmiş oldu.
Geçmişte, Tuncay Özkan – Mustafa Balbay ve Can Dündar – Erdem Gül gibi gazeteci dosyalarında verdiği ihlal kararları nedeniyle iktidarla gerginlik yaşayan AYM, son olarak da “örgütlenme özgürlüğü”na dair bir dosya üzerinden İçişleri Bakanı Süleyman Soylu’nun hedefi oldu.
Türkiye, 2021 yılına özellikle HDP eski eş-genel başkanı Selahattin Demirtaş kararında olduğu gibi, kararlarına meydan okuduğu Avrupa Konseyi ve AİHM ile üst düzey ve yaptırıma yol açabilecek bir krizle girdi. Başkanı Robert Spano’nun İstanbul Üniversitesi’nden fahri doktora unvanı aldığında hak çevrelerince sert şekilde eleştirilen AİHM, gazeteci haklarını hiçe saydığı gerekçesiyle Türkiye’yi 2020 yılında toplam 144 bin Avro (yaklaşık 1 milyon 397 bin 200 TL) tazminata mahkum etti.
Özellikle Temmuz 2016 darbe girişiminden sonra gazeteci tutukluluğu ile ilgili yoğun başvuru aldığı halde 2017 yılını pas geçen AİHM, yine de son beş yılda Türkiye’yi 33 gazetecinin başvurusunda toplam 234 bin 760 avro (1 milyon 883 bin 922 TL) tazminata mahkum etmiş oldu.
Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), 2020 yılında ezici çoğunluğu televizyon kuruluşlarına olmak üzere görsel işitsel medyaya, 297 para cezası, 70 program durdurma ve yayın durdurma cezası verdi. RTÜK’ün yayın kuruluşlarına verdiği cezaların toplamı 19 milyon 063 bin 835 TL’yi buldu.
Son beş yılda haber, film ve program yayınlarından dolayı 181 program durdurma cezasına hükmeden RTÜK, toplam 657 para cezası karşılığında yayıncı kuruluşlarına toplam 72 milyon 347 bin 439 TL adli para cezası verdi.
Suudi Arabistan’ın İstanbul Konsolosluğu’nda 2018’de öldürdüğü Washington Post gazetesi yazarı Suudi gazeteci Cemal Kaşıkçı’ya ilişkin cinayet davası İstanbul’da hızla yola alıyor. Buna karşılık, 14 yıllık Hrant Dink cinayeti davası, Dink’i tehdit eden aşırı milliyetçi gruplar ve MİT görevlilerine dokunulmadan hızla bitirilmek isteniyor. Dink gibi, 28 yıllık Musa Anter cinayeti davası da ağır aksak sürüyor. Ahmet Şık’ı “İmamın Ordusu” taslak kitabı nedeniyle tutuklayan yedi hâkim ve savcı Yargıtay’da “görevi kötüye kullanmak” ve “hürriyeti kısıtlamak”tan halen yargılanıyor. 51 yıllık gazeteci Aydın Engin hiçbir gerekçe gösterilmeden kendisine verilmeyen sürekli basın kartı için Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı’nı dava etti. Tutuklandığı gün Silivri Cezaevi girişinde bir hapishane görevlisinin darp ettiği gazeteci Barış Pehlivan, başvurusuna Adalet Bakanlığı’nın vereceği kararı bekliyor.
2020 yılında toplam 215 gazeteci ve medya çalışanının işine, iktidar çevresinden gelen baskıların yanı sıra, yayın anlaşmazlığı nedeniyle istifaya zorlanmaları gibi nedenler ya da görev aldıları programların yayından kaldırılmasıyla son verildi.
2016 darbe girişimde 2 bin 708 gazeteciyle sektörü ağır şekilde etkileyen işsizlik, son beş yılda toplam 3 bin 436 medya çalışanını hedef aldı. 2019’da 190, 2018’de 157, ondan önceki yıl da 166 medya çalışanı işsiz kaldı.
